Το παρακάτω κείμενο βασίζεται στην εισήγηση του συγγραφέα σε συζήτηση που οργάνωσε η ρωσική Λέσχη Βαλντάι στις 30 Ιουνίου, με θέμα τη «Θέση της Ρωσίας στον νέο χάρτη αξιών του κόσμου».

Στη συζήτηση συμμετείχαν επίσης ο Αντρέι Φουρσένκο, σύμβουλος του Προέδρου της Ρωσίας και πρώην Υπουργός Παιδείας και Επιστημών, ο Ντμίτρι Τρένιν, μέλος του Συμβουλίου Εξωτερικής και Αμυντικής Πολιτικής της Ρωσίας, ο Liu Zhiqin, ανώτερος ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Renmin της Κίνας, ο Αλέγκ Μπαραμπάνωφ, Διευθυντής Προγράμματος της Λέσχης Βαλντάι και ο σκηνοθέτης Κονσταντίν Μπογκομόλωφ, καλλιτεχνικός διευθυντής του θεάτρου της Μάλαγια Μπρόνναγια.

Του Δημήτρη Κωνσταντακόπουλου

Σας ευχαριστώ πολύ για την πρόσκληση να συμμετάσχω σε αυτή την τόσο σημαντική συζήτηση, μια πρόσκληση που με τιμά και μια συζήτηση που με ενδιαφέρει πάρα πολύ. Υπάρχει σήμερα μια τάση να εξετάζονται τα πολιτιστικά ζητήματα, μεταξύ των οποίων και το θέμα των αξιών, ανεξάρτητα από τις κοινωνικο-οικονομικές, υλικές διαδικασίες και επίσης από την γεωπολιτική. Πιστεύω ότι αυτό είναι ένα σοβαρό σφάλμα. Και γι’ αυτό θα προσπαθήσω, στην ομιλία μου, να συνδυάσω την εξέταση των κοινωνικών, των διεθνών και των ζητημάτων της κουλτούρας.

Περεστρόικα: μια καθοριστική στιγμή του κόσμου μας

Παρακολούθησα από κοντά, ως ανταποκριτής στη Μόσχα, την ύστερη περεστρόικα και την περίοδο του Γέλτσιν. Θυμάμαι τις πολύ σημαντικές ιδέες που διακήρυξε ο Γενικός Γραμματέας του ΚΚΣΕ και πρόεδρος της ΕΣΣΔ Γκορμπατσόφ. Μερικές από αυτές είναι πιο επίκαιρες σήμερα, από όσο ήταν όταν τις διατύπωνε. Όμως, όπως λέει ο Φάουστ: δείξε μου τον σκοπό, αλλά δείξε μου και το δρόμο. Ο Μιχαήλ Σεργκέγιεβιτς δεν γνώριζε το δρόμο για τους σκοπούς του. Το αποτέλεσμα ήταν η μεταρρύθμισή του να απαχθεί από κοινωνικές και διεθνείς δυνάμεις και δυναμικές που οδηγούσαν ή απέβλεπαν όχι στη μεταρρύθμιση, αλλά στην καταστροφή της σοβιετικής κοινωνίας και του σοβιετικού κράτους.

Ήμουν στη Μόσχα όταν κατασκευαζόταν το μεγαλύτερο McDonald στον κόσμο, σύμβολο της νέας θρησκείας του Χρήματος, που θα αντικαθιστούσε τον κομμουνισμό, ή, τέλος πάντως, ότι ήταν αυτό που προϋπήρχε. Βλέπω τώρα τις ταμπέλες του να γκρεμίζονται, την κόκκινη σημαία να εμφανίζεται αυθόρμητα στο Ντονμπάς και άλλα μέρη, τον τσάρο των ιδιωτικοποιήσεων Ανατόλι Τσουμπάις να εγκαταλείπει τη χώρα. Η Ρωσία υποχρεώνεται να μπει σε μια καινούργια περίοδο της ιστορίας της, αλλά κανείς δεν μπορεί να προβλέψει με σιγουριά ποια θα είναι τα χαρακτηριστικά αυτής της νέας ιστορικής εποχής. Οι επιλογές που θα κάνετε τώρα θα διαμορφώσουν τη χώρα σας, αλλά επίσης θα διαμορφώσουν, σε κάποιο βαθμό τουλάχιστον, και όλο τον κόσμο, με δεδομένη τη σημασία της Ρωσίας.

Η καταστροφή της δεκαετίας του 1990

Περηφανεύομαι ότι ανήκω στους εξαιρετικά λίγους δυτικούς παρατηρητές που μπορούν να ισχυρισθούν ότι αντελήφθησαν ορθά και προέβλεψαν τις καταστροφές που αναπόφευκτα θα ακολουθούσαν τον τρόπο με τον οποίο διαλύθηκε το σοβιετικό σύστημα, αντικαθιστούμενο από ένα χειρότερο, όχι από ένα καλύτερο. Αλλά δεν είμαι καθόλου ευτυχής από την επαλήθευση αυτή, από το τι ακολούθησε δηλαδή τη διάλυση της ΕΣΣΔ.

Πίσω στα 1992, όλοι μιλούσαν για το «τέλος της Ιστορίας» και για τη νέα εποχή μιας καντιανής «αιώνιας ειρήνης». Η άποψή μου ήταν διαφορετική. Έγραφα σε ένα άρθρο ότι «ο Ψυχρός πόλεμος θα ξεκινήσει πάλι, όχι όμως από το Βερολίνο και την Καμπούλ, όπως στο παρελθόν, αλλά από το Κίεβο και από την Τασκένδη». Μιλώντας για Τασκένδη δεν είχα υπόψιν μου ειδικά το Ουζμπεκιστάν, αλλά τον Νότο της πρώην ΕΣΣΔ. Οι περισσότεροι μου προσήπταν παλαβές προβλέψεις: τόσο μεγάλη ήταν η εμπιστοσύνη στον ειρηνικό χαρακτήρα της νέας περιόδου που άνοιξε η σοβιετική κατάρρευση (κατάρρευση που θα μπορούσαμε, από μια άποψη, να ονομάσουμε αυτοκτονία).

Υποστήριζα επίσης τότε ότι η Δύση κάνει ένα σοβαρό σφάλμα αποδίδοντας τη σοβιετική κατάρρευση στην αδυναμία της ΕΣΣΔ και όχι στην προσχώρηση μιας σημαντικής μερίδας των ελίτ της στη Δύση. Επρόκειτο βέβαια σε σημαντικό βαθμό για «ηθελημένο» σφάλμα, αφού έτσι, όχι μόνο έθαβε όσο πιο βαθιά μπορούσε τον «σοβιετικό αιώνα», ένα από τα σπουδαιότερα εγχειρήματα κοινωνικής απελευθέρωσης του ανθρώπου, ανεξαρτήτως του τι κατάφερε και τι όχι. Αλλά και, κυρίως, γιατί ένα τέτοιο «σφάλμα εκτίμησης» τής επέτρεπε να ξεδιπλώσει τις απεριόριστες δικές της αυτοκρατορικές φιλοδοξίες.

Δεν τα γράφω αυτά για να επιδαψιλέψω δάφνες στην αναλυτική μου ικανότητα, αλλά για να αποδείξω ότι το τι ακολούθησε τη σοβιετική κατάρρευση ήταν εύκολα προβλέψιμο. Ο λόγος που προέβλεψα τον νέο Ψυχρό Πόλεμο, ήταν η μελέτη του Θουκυδίδη, του Χόμπσον και του Λένιν για το θέμα του ιμπεριαλισμού, όπως και της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Συνιστά βαθιά ειρωνεία της ιστορίας ότι, σε μια χώρα που είχε κάνει θεό της τον Λένιν, κανείς στην ηγεσία της δεν ενδιαφερόταν να μελετήσει το έργο του!

Όσο για τα κοινωνικο-οικονομικά αποτελέσματα της λεγόμενης «μετάβασης», ήταν επίσης εύκολα προβλέψιμα από οποιονδήποτε υιοθετούσε μια κριτική ανάλυση του θεμελιώδους τρόπου που λειτουργεί το διεθνές σύστημα του καπιταλισμού, της ίδιας του της ουσίας.

Θεωρώ πολύ θετικό ότι έχουμε σήμερα να κάνουμε με μια Ρωσία πολύ διαφορετική από αυτή που γνώρισα πριν από τριάντα χρόνια, μια Ρωσία που υπερασπίζεται τα συμφέροντά της και δεν είναι έτοιμη να υποκύψει ακόμα και στα πιο παράλογα δυτικά diktat. Το θεωρώ θετικό όχι μόνο για σας, αλλά για όλη την ανθρωπότητα. Ελπίζοντας βέβαια πάντα ότι η παρούσα κρίση γύρω από την Ουκρανία θα τερματιστεί σύντομα, με τρόπο που να προωθεί την παγκόσμια ειρήνη και σταθερότητα και θα μας οδηγήσει σε έναν καλύτερο κόσμο.

Στη δεκαετία του 1990, όταν ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ είχε επισκεφθεί την χώρα μου (Eλλάδα) μετά την παραίτησή του από πρόεδρος της ΕΣΣΔ, ρώτησε τον συντηρητικό τότε πρόεδρο της Ελλάδας Κωνσταντίνο Καραμανλή τι δώρο ήθελε να του φέρει από τη Ρωσία. «Να μας φέρεις πίσω τη Ρωσία», του είπε ο Έλληνας Πρόεδρος κάνοντας τον Γκορμπατσόφ να δακρύσει. Είμαστε ευτυχείς που η Ρωσία επέστρεψε, αν και θα προτιμούσαμε ασφαλώς αυτό να συμβεί με λιγότερο τραγικές συνθήκες από τις σημερινές.

Έχει ειπωθεί και είναι σωστό ότι η σοβιετική διάλυση ήταν μια μείζων γεωπολιτική καταστροφή, όχι μόνο για τους σοβιετικούς λαούς, αλλά για όλη την ανθρωπότητα. Ο δυτικός καπιταλισμός και ιμπεριαλισμός (και ο καπιταλισμός είναι σύμφυτος με τον ιμπεριαλισμό στην εποχή μας) ένιωσαν ότι είναι ελεύθεροι να δείξουν χωρίς περιορισμούς το αποτρόπαιο πρόσωπό τους. Κατέστρεψαν τη Γιουγκοσλαβία και μισή ντουζίνα χώρες της Μέσης Ανατολής. Κατάργησαν οποιονδήποτε περιορισμό στη δραστηριότητα του χρηματιστικού κεφαλαίου και επετέθησαν ανελέητα στο ευρωπαϊκό κοινωνικό κράτος.

Μια κοινωνική και πολιτιστική συντριβή

Η σοβιετική κατάρρευση, ή αυτοκτονία, αν προτιμάτε, δεν ήταν όμως μόνο μια γεωπολιτική καταστροφή. Ήταν επίσης μια κοινωνική, οικονομική, δημογραφική, πολιτιστική και ηθική καταστροφή. Η εισαγωγή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και διανομής και του αντίστοιχου πολιτιστικού «εποικοδομήματος» στην πρώην ΕΣΣΔ, οδήγησε στη βαθύτερη οικονομική, κοινωνική και δημογραφική κρίση όλης της βιομηχανικής εποχής, μια κρίση συγκρίσιμη με αυτές που παρατηρήσαμε σε ορισμένες μόνο περιοχές στη διάρκεια των παγκοσμίων πολέμων και πολύ βαθύτερη από αυτή του 1929, αν τη μετρήσουμε με την πτώση του ΑΕΠ, των επενδύσεων, του βιοτικού επιπέδου ή του προσδόκιμου ζωής. Το γεγονός ότι η Ρωσία μπόρεσε να σταθεί στα πόδια της μετά από αυτή την περίοδο μπορεί να χαρακτηρισθεί ως θαύμα.

Η Ρωσία σπρώχτηκε επίσης σε ένα μεγάλο και γρήγορο μετασχηματισμό του συστήματος αξιών της. Η ουσία αυτού του μετασχηματισμού ήταν η αυτονόμηση της σφαίρας της οικονομίας από τη σφαίρα της ηθικής. Οι δυτικές καπιταλιστικές κοινωνίες πέρασαν επίσης από τον ίδιο μετασχηματισμό, τους πήρε όμως μερικούς αιώνες, όχι μερικά χρόνια. Και οι συνέπειές του αντισταθμίστηκαν από μεγάλα λαϊκά επαναστατικά και ρεφορμιστικά κινήματα, κόμματα και συνδικάτα.

Ήταν η ίδια η εισαγωγή του καπιταλισμού και η ενσωμάτωση της ΕΣΣΔ στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα που χρειαζόταν και που προκάλεσε όλες αυτές τις καταστροφές, γεωπολιτικές, κοινωνικο-οικονομικές, δημογραφικής και ηθικές, που δεν είναι παρά τα πολλά πρόσωπα μιας ενιαίας ιστορικής διαδικασίας: της ανατροπής του συστήματος της σχεδιασμένης οικονομίας, της εισαγωγής των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής και διανομής, της καταστροφής της Σοβιετικής Ένωσης και της ενσωμάτωσης των πρώην σοβιετικών δημοκρατιών στον δυτικό καπιταλιστικό κόσμο.

Αυτή η διαδικασία χρειαζόταν και προκάλεσε την κατάρρευση του συστήματος αξιών της σοβιετικής κοινωνίας, περιλαμβανομένης και της αποκήρυξης του σοσιαλισμού, επίσημης ιδεολογίας του σοβιετικού κράτους και της σοβιετικής κοινωνίας. Κατέστρεψε και τον ίδιο το λόγο ύπαρξης (raison d’être) της Σοβιετικής Ένωσης.

Είχε επίσης και μια πολύ σημαντική παγκόσμια συνέπεια. Βιώθηκε παγκοσμίως, ακόμα και από δυνάμεις που στέκονταν πολύ κριτικά απέναντι στο σοβιετικό σύστημα, ή και δεν το θεωρούσαν καν ως σοσιαλιστικό, ως η απόδειξη ότι δεν είναι δυνατή η δημιουργία ενός σοσιαλιστικού κοινωνικού και οικονομικού συστήματος, δηλαδή ενός συστήματος εναλλακτικού προς τον καπιταλισμό.

Από τότε που υπάρχει ο καπιταλισμός παράγει συνεχώς αμφισβήτηση, πλην της περιόδου που ακολούθησε την ήττα του Ναπολέοντα, αλλά επίσης και αναπτύχθηκε παράλληλα με την υπόρρητη προσδοκία της προόδου. Σε κοινωνικό επίπεδο και για τα λαϊκά στρώματα αυτό συμβόλισε το τρίπτυχο της Γαλλικής Επανάστασης, «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα» και μετά το σοσιαλιστικό όραμα.

Η υποστολή της κόκκινης σημαίας από το Κρεμλίνο, τον Δεκέμβριο του 1991 φάνηκε να κλείνει το κεφάλαιο που είχε ανοίξει το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» των Μαρξ και Ένγκελς το 1848, τουλάχιστον κατά τον ίδιο τρόπο και τόσο βαθιά, όσο η ήττα του Ναπολέοντα έδειξε, στην εποχή της, να κλείνει το κεφάλαιο της Γαλλικής Επανάστασης.

Συνεχίζεται

Πηγή:Konstantakopoulos.gr